14 listopada 2005 godzina:22.24(Czytań: 1214)
:: Ocalony od zapomnienia - Cmentarz wojenny z czasów Wielkiej Wojny na Kamieniu nad Ja?liskami ::
Pami?? o zmar?ych nale?y do jednej z najstarszych i najwa?niejszych form kulturowych w dziejach naszej cywilizacji. W miesi?cu upami?tnienia tych, którzy odeszli, nie zapominajmy o cmentarzach cholerycznych, konfederackich, ?emkowskich i wojennych, rzadko odwiedzanych, gdzie sporadycznie p?on? znicze.
Bogata historia naszego regionu pozostawi?a sporo cmentarzy, szczególnie z I wojny ?wiatowej, niejednokrotnie z bezimiennymi mogi?ami w trudno dost?pnym terenie. Pami?? i opieka nad wszystkimi grobami Wielkiej Wojny wynika? powinna nie tylko z patriotycznych i humanitarnych zasad, ale równie? z zobowi?za?, jakie przej??a na siebie w tym zakresie na mocy traktatu wersalskiego odrodzona Polska.
Pami?tajmy, oko?o 20% stanu osobowego zaborczych armii walcz?cych na terenie Galicji stanowili Polacy, i to mi?dzy innymi ich danina krwi przynios?a zniewolonej ojczy?nie niepodleg?o??. Dramaturgii dziejowej dope?nia? fakt, ?e odziani w mundury obcych armii stawali przeciwko sobie mi?dzy innymi Polacy z Kongresówki, Polesia, Wo?ynia, Podola i Galicji.
Wojny rz?dz? si? w?asnymi bezwzgl?dnymi prawami, cz?sto ?mier? ko?czy ?o?niersk? poniewierk? z dala od rodzinnych stron, w górach czy w le?nej g?uszy. Taki los spotka? poleg?ych na zboczach góry Kamie? (859 m n.p.m.) nad Ja?liskami podczas tzw. „Bitwy o Prze??cze” w trakcie I wojny ?wiatowej.
Masyw Kamienia, jak i ca?y Beskid Niski sta? si? niemym ?wiadkiem tych wydarze?, rozgrywaj?cych si? tu od listopada do maja na prze?omie 1914/1915 roku. Stan naszej wiedzy o walcz?cych tu jednostkach jest skromny i pe?en niewiadomych.
Ustalili?my, ?e ze strony rosyjskiej dzia?a? tu 12 korpus armijny dowodzony przez genera?a piechoty Leszcza. W?ród jednostek mu podleg?ych by?a 12 DP stacjonuj?ca w Proskurowie w guberni podolskiej. W sk?ad tej ostatniej wchodzi?y cztery pu?ki piechoty, a to: 45 azowski – Starokonstantynów, 46 dnieprowski – Pruskurow, 47 ukrai?ski – Kamieniec Podolski i 48 odeski – Mohylew Podolski. W czasie tych walk zosta?a zluzowana przez 9 PD z Po?tawy w sk?adzie 4 pu?ków piechoty: 33 ele?ski – Po?tawa, 34 sieniawki – Po?tawa, 35 bria?ski – Krzemie?czuk i 36 orlowski – Krzemie?czuk. Po po?udniowej stronie Karpat zajmowa?y stanowiska jednostki austriackie wchodz?ce w sk?ad 1 korpusu w sk?adzie 17 i 20 DP. Jego odwodem by?a 45 DP. Oni zostali zluzowani przez VII korpus, o którego sk?adzie na razie nic nie wiemy.
Ustalili?my ponadto, ?e pierwsze boje na tym granicznym grzbiecie mia?y miejsce ju? podczas pierwszego ataku Rosjan pó?n? jesieni? 1914 roku. Nie posiadamy jednak danych ?ród?owych o tych wydarzeniach. Natomiast podczas drugiego uderzenia wojsk rosyjskich w dniach od 28 stycznia do 3 lutego 1915 roku, uda?o si? im zdoby? gór? Brusy w masywie Kamienia. Wtedy to Rosjanie wykorzystali swe frontowe powodzenie, zdobywaj?c powtórnie Medzilaborce.
W?druj?c dotychczas niebieskim szlakiem granicznym w okolicach Ja?lisk na pró?no by?o szuka? ?ladów tamtych wydarze?, jedynie w przewodnikach turystycznych wspominano o kilku cmentarzach w lasach Kamienia, w tym o jednym nieopodal s?upka granicznego 134/2 obecnej granicy polsko-s?owackiej. W okresie mi?dzywojennym opiekowali si? nim cz?onkowie m?odzie?owej organizacji „Sokó?”, jednak potem przez ponad 60 lat lokalizacja tego cmentarza by?a znana tylko nielicznym. Jesieni? 2003 roku jego teren pokrywa?a g?stwa warstwa ostr??yn i ga??zi i trzeba by?o dopiero nast?pi? na mogi?y, aby ustali? ich lokalizacj?. Brak jakichkolwiek oznacze? oraz stan cmentarza zdeterminowa? grup? turystów z Jas?a do jego uporz?dkowania i nadania charakteru le?nej nekropoli. Po uzyskaniu aprobaty ze strony Nadle?nictwa Rymanów i Stra?y Granicznej, dzi?ki pomocy Le?nictwa Wola Ni?na, po oczyszczeniu mogi? z drzew, konarów i ?ció?ki ?wiat?o dzienne ujrza?o 6 zbiorowych mogi? w obrysie prostok?ta o wymiarach 8 m x 40 m.
Przed dniem Wszystkich ?wi?tych 2003 roku, po wielu latach zapomnienia na ogrodzonym ?erdziami cmentarzu pod ?o?nierskim krzy?em wkopanym w mogi?? zap?on??y znicze. Umieszczono tak?e tablic? z informacj? o wydarzeniach, które mia?y tu miejsce. Tablic? opatrzono mottem:
Za ?ycia sk?óceni
?mierci? pogodzeni
Razem z?o?yli tu ko?ci
Nie wa?ne kim byli
Co dotychczas znaczyli
Lecz, ?e dochowali wierno?ci.
W kolejnych latach zamontowano bram? cmentarn?, na której widnieje napis: Ka?da wojna jest ostatni?. Z nadziej? czekaj?c na stwórc?. Na pobliskim jaworze zawieszono wykonany z ?uski armatniej cmentarny dzwon wraz z poni?sz? sentencj?:
PODZWO? … nam poleg?ym w walce i cierpieniu
Na KAMIENIU powsta?a s?awa naszego ?ycia i ?mierci
Uruchomiony r?k? turysty dzwon wydaje niezwykle donios?y g?os wzywaj?c na apel wszystkich poleg?ych w masywie góry Kamie?. Wokó? ?o?nierskiego krzy?a i na mogi?ach od dwóch lat tury?ci uk?adaj? kamienie znalezione na szlaku jako odzew na apel o potrzebie upami?tnienia ofiar wojny.
Teren wokó? cmentarza po stronie polskiej, jak i s?owackiej, to pozosta?o?? rozleg?ego pobojowiska z tamtego okresu, z trudn? dzisiaj do ustalenia liczb? pojedynczych i zbiorowych mogi? ukrytych w okopach pod pryzmami kamieni.
W trakcie porz?dkowania nie natrafiono na ?lady krzy?y lub tabliczek, a jedynym oznaczeniem mogi? by?y nabite na ich obrze?ach tzw. kamienie mogilne, charakterystyczne dla Kultury Wschodu, dlatego przypuszczamy, ?e pochówku na tym cmentarzu dokonywano r?koma je?ców rosyjskich lub miejscowych ?emków. Wygl?d cmentarza wskazuje, ?e po wst?pnym uporz?dkowaniu pobojowiska latem 1915 roku, ta le?na nekropolia nie zosta?a obj?ta akcj? budowy cmentarzy na wzór Galicji Zachodniej. Przypuszczalnie, sta?o si? tak dlatego, ?e front szybko oddali? si? na wschód, a po pa?dziernikowej rewolucji w Rosji nast?pi? koniec Wielkiej Wojny i rozpad Cesarstwa austro-w?gierskiego. Nie bez znaczenia by?o równie? znaczne oddalenie od Przemy?la b?d?cego wówczas siedzib? okr?gu wojskowego „Galicja ?rodkowa”.
Pami?? o wydarzeniach w masywie Kamienia nie jest ju? kultywowana przez miejscow? ludno??, tylko nieliczni wspominaj? o udziale ich dziadków w walkach z Moskalami na Kamieniu.
Mi?o wspomnie? te?, ?e podj?ta dwa lata temu przez nasz? grup? inicjatywa ratowania cmentarza na Kamieniu nad Ja?liskami przekroczy?a obecnie granic? naszego kraju. W 2005 roku nasi po?udniowi s?siedzi przy porz?dkowaniu pobojowiska odkryli wzd?u? pasa granicznego sze?? cmentarzy, wydzielili mogi?y i prowizorycznie ogrodzili. We wrze?niu bie??cego roku, w trakcie prac porz?dkowych na terenie pobojowiska po stronie polskiej dosz?o do spotkania z przedstawicielem strony s?owackiej z Medzilaborców, m.in. prowadzono rozmowy dotycz?ce projektu powstania zespo?u cmentarzy z I wojny ?wiatowej w masywie Kamienia nad Ja?liskami.
Obecnie ka?dy w?druj?cy niebieskim szlakiem granicznym oprócz zapalenia znicza, zmówienia modlitwy za poleg?ych, mo?e podzwoni? pochowanym tu ?o?nierzom tak: poleg?ym ku pami?ci, jak i ?ywym ku przestrodze.
G.I.N Jas?o
Fot. Zbigniew Norwicz, Bo?ena Jurkowska, Dariusz Zaj?c
Pami?? o zmar?ych nale?y do jednej z najstarszych i najwa?niejszych form kulturowych w dziejach naszej cywilizacji. W miesi?cu upami?tnienia tych, którzy odeszli, nie zapominajmy o cmentarzach cholerycznych, konfederackich, ?emkowskich i wojennych, rzadko odwiedzanych, gdzie sporadycznie p?on? znicze.
;)
;)
;)
;)
;)
;)
;)
;)
;)
;)
;)
Wydrukuj tekst
